O pasado martes 21 de maio, coa colaboración de La Voz de Galicia no seu formato Foro Voz, organizamos no Liceo de Noia unha charla-coloquio dedicada ao estudo de “A xestión da paisaxe costeira nunha estratexia de sustentabilidade”.
Contamos con tres relatores de gran vinculación coa materia para tratar: Carlos H. Fernández Coto, arquitecto, na actualidade responsable da Área de Rehabilitación Integral de Rianxo; Pedro García Vidal, xeógrafo, autor de “Noia e Muros. Paisaxes urbanas de séculos”; e Manuel Rodríguez López, arquitecto e coordinador da Fundación RIA (Rede de Innovación Arousa), impulsada polo influente arquitecto británico, David Chipperfield.
En primeiro lugar tomou a palabra como anfitrión do acto o alcalde de Noia, Santiago Freire, para, ademais de agradecer a presenza dos asistentes, animar á realización de actos deste perfil.
A continuación chegou a quenda da nosa xerente, Manuela Oviedo. Manuela, ademais de aproveitar a oportunidade para divulgar o labor do GALP Costa Sostible, fixo un especial fincapé no interese que esta entidade mostra polo territorio. Desta forma naceu en 2017 o PACTO LOCAL, unha iniciativa coa que o grupo de acción local pesqueira da Ría de Muros Noia e Seo de Fisterra quere deseñar unha estratexia que permita o desenvolvemento sustentable do territorio. Para iso creáronse catro comisións na que os axentes sociais traballan sobre crecemento e competitividade; sobre paisaxe e territorio; sobre medio costeiro e mariño; e por último, sobre crecemento inclusivo.
Actualmente o PACTO LOCAL atópase nunha fase especialmente importante, a de sensibilizar á poboación sobre todas esas cuestións, buscando ademais a maior participación posible de cidadáns, entidades e outros actores sociais.
Manuela tamén destacou o valor dunha actividade paralela: “pensa en azul”, coa que o GAL Costa Sostible está a realizar un gran labor sobre a poboación en idade escolar, sensibilizándoos tanto da problemática ecolóxica como de cuestións relativas á pesca ou á inclusión social.
Tras a achega da nosa xerente, tomou a palabra o moderador, Ramón Arés, delegado de La Voz de Galicia en Barbanza-Muros-Noia, para dar comezo ao coloquio.
O primeiro dos relatores en intervir foi o xeógrafo e historiador, Pedro García Vidal, que centrou a súa disertación na idea de que “hai que coñecer o territorio para querelo”. Para Pedro, se nos deixamos levar unicamente por aspectos económicos, estarémonos a equivocar de maneira irreversible.
Considera a paisaxe indisolublemente unido á cultura, xa que é resultado da acción do ser humano sobre un espazo: non hai máis paisaxe que onde se vive e onde se pensa. Tamén por iso non o considera como un valor estático, senón que paisaxe é esa parte do territorio formado pola interrelación entre o espazo natural e o urbanizado.
Destacou que a Convención Europea da Paisaxe estableceu que todos temos “dereito ao paisaxe”, un dereito a vivir nun medio digno e saudable. Para iso é imprescindible conciliar aspectos naturais e culturais, algo que é labor non soamente das autoridades, senón tamén das propias poboacións.
Debemos ter plena consciencia de que a paisaxe é un recurso económico de gran importancia, polo que é preciso conservar a autenticidade.
Reflexionando sobre esta cuestión, Pedro sinalou que a paisaxe depende da mirada. É a mirada a que o crea, polo cal a paisaxe é unha creación cultural. Cada mirada é diferente, pero se está formada para apreciar os seus elementos esenciais, será máis apreciada: a cultura é decisiva para educar a mirada. Desta forma moitas agresións sobre o territorio terán unha maior contestación se existe unha concienciación sobre a paisaxe e o territorio en xeral.
Entrando nas liñas mestras que diferencian a nosa paisaxe, Pedro García Vidal sinalou que na nosa paisaxe humanizada coinciden de forma extraordinaria dous núcleos históricos: Muros e Noia. Estas vilas son dúas dos primeiros espazos galegos que xorden humanizando un territorio e converténdoo no concepto nacente de “lugar”. A circunstancia de contar nesta ría con esas dúas localidades de máis de 700 anos e que foron das máis importantes de Galicia entre os séculos XI e XVI, ten a súa explicación na conexión directa con Santiago: a ría era dos arcebispos, era o mar de Compostela.
Isto fixo nacer e crecer dúas paisaxes medievais moi próximos, e que podemos elevar a 3 se engadimos Corcubión, o que resulta unha circunstancia única e un referente poderosísimo para a nosa paisaxe.
Chegou entón a quenda de Carlos H. Fernández Coto, quen realizou referencias a experiencias internacionais. Seguindo a liña marcada por Pedro, de que a imaxe está no cerebro, mostro algunhas fotografías para establecer como unha visión mariñeira ou pesqueira é completamente diferente para un visitante que para o traballador local.
Continuando coa súa explicación apoiada con imaxes, observamos como o labor dos ríos deu lugar ás rías galegas e como a Ría de Muros Noia ten unha morfoloxía diferente ás outras, xa que engade un aspecto montañoso que provoca que o impacto de “a outra banda” sexa moito maior que noutras rías.
O esquema da ría é o dunha lámina de auga suave (máis ao norte, xa en Carnota, móstrase moito máis bravo), cunha poboación mariñeira e un monte ao fondo. Este tipo de asentamento ao pé do monte (como no Piamonte italiano) concede unha gran importancia ao curso das augas e os seus aproveitamentos.
O tren previsto en principio non chegou á o territorio, pero si a estrada, que tivo unha notable influencia sobre o territorio, pero que afortunadamente non entrou en conflito cos centros históricos.
Cando se empezou a construír fóra da aldea orixinal xeráronse novas problemáticas, pero polo menos desprazouse a esas novas zonas algunhas construcións que deteriorarían a paisaxe orixinal. Pensemos en Muros: unha lámina de auga, barcos, casas baixas e o monte ao fondo. Esta imaxe non se pode perder porque se perdería o interese que todos temos en Muros. Niso non só inflúen as construcións: pensemos nunha aglomeración de iates brancos como en Mallorca. Esa non é a imaxe de Muros, que precisa dos seus barcos pesqueiros de cores para non perder a súa identidade.
Carlos tamén sinalo o efecto negativo dalgunhas concentracións parcelarias, que seguindo un esquema rígidamente xeométrico, afectan as liñas da auga.
Para finalizar, Carlos Fernández Coto, mostrou imaxes doutros perigos grandes e pequenos. Pequenos como a sucesión de centenares de pequenas pedras en equilibrio colocadas polos visitantes, que chegan a distorsionar un escenario tan destacado como o Castro de Baroña. Grandes como os recheos de Villagarcía e Marín que deixaron un porto sen barcos e afastaron da poboación. Os aeroxeradores que desvirtúan a liña de cristas dos montes e que podería ter un impacto maior no caso da eólica mariña. Os polígonos industriais que se ceban coa paisaxe do monte e deben situarse nas zonas de menor valor paisaxístico. E para acabar dúas recomendacións finais: plantar moitas árbores e traballar coa concienciación da infancia.
A Manuel Rodríguez López correspondeulle pechar os relatorios. Como dixemos antes, Manuel é un membro destacado da Fundación de David Chipperfield, unha fundación altruísta dedicada á investigación, a sinalar problemas e marcar posibles solucións.
A Fundación RIA comezou o seu labor na zona de Palmeira (Ribeira), mostrando o seu traballo como un exemplo de resposta aos problemas do espazo costeiro. Desde 2007 realizan ese labor, tentando coñecer os conflitos da man das persoas que mellor o coñecen.
Tras o proceso inicial de recoñecemento, comezaron a “ mapear” o territorio, a crear formas e a analizalo, contrastando todo tipo de opinións. O proxecto piloto de Castiñeiras (Ribeira) tenta non limitarse a unha única acción, trátase dun proxecto integrador que incorpora máis factores, que xera actividades, que rexenera patrimonio e de marcado carácter social.
O obxectivo é que a contorna construída recupere a súa relación co espazo natural. O exemplo arquetípico a evitar é o dun porto separado e pechado que ille á poboación da liña de costa. Antes as casas chegaban á area, as leiras chegaban á area, había comercio, pequena industria… vida.
O esquema de monte/poboación ao pé do monte/porto viuse substituído por outro moito menos favorable de: industria no monte/vivendas altas/casas antigas en ocasións deshabitadas/recheo portuario. Entre outras cousas, con este novo esquema xa non hai lugar para a agricultura ou a gandería.
Os paseos marítimos en lugar de praias ou as estradas en lugar de pequenos bulevares con árbores, dan lugar á perda dun espazo de convivencia de gran carácter social. As consecuencias de non conservar son graves: casas estragadas cuxo único valor é o de ser substituídas por outras novas de maiores dimensións ou casas deshabitadas a favor de vivendas unifamiliares en zona rural con nulo valor produtivo e que degradan pola necesidade de recorrer ao vehículo particular e provocan enormes custos de tendidos eléctricos, telefónicos, subministración de augas ou asfaltado de viais.
Chegamos ao final da xornada. O público pregúntase se o desenvolvemento é un perigo. Manuel indica que o desenvolvemento non controlado é o auténtico perigo. Carlos agradeceu que esta zona non sufrise un proceso de “ marbellización”, como sucedeu na provincia de Pontevedra. Pedro é crítico cos plans de ordenación sinalando o pouco que serviron nalgúns casos e sinala que é precisa unha nova forma de “facer plan”, escoitando a todos os actores e non só aos interesados en facer construcións ou infraestruturas.
Para concluír, todos os participantes destacaron a importancia de organizar xornadas como esta, porque só interiorizando a importancia da paisaxe como cultura lograremos reverter a situación e lograr que sigamos a senda doutras rexións como Asturias ou Cantabria, que encararon moito mellor esta cuestión.